Stacja Poznań
„Radjo stacja 14 pa. p. Wlkp.”
Z kolekcji Pawła Filipiaka
Województwo poznańskie, PR 1938 r.
Mniej więcej sto lat temu wśród ludności wielkopolskiej dominowało przekonanie o konieczności samopomocy zamiast liczenia na realne wsparcie z zewnątrz. Istniał swoisty kult „pracy organicznej”, porządku i pracowitości. Dlatego później, w połowie lat dwudziestych, z prawdziwym oburzeniem obserwowano w Poznaniu perypetie związane z narodzinami radia i radiofonii w Polsce, słusznie zauważając, że nasze państwo było w tej dziedzinie wyjątkowo zacofane.
Zakulisowe działania związane z przyznaniem koncesji na eksploatację i budowę radiostacji i radiofonii w Polsce oraz związane z nimi sprzeczne informacje komentowano w Poznaniu z niezrozumieniem, a nawet pogardą. Ostatecznie postanowiono samodzielnie stworzyć rozgłośnię w Poznaniu, a spółka PR zgodziła się na zawarcie umowy subkoncesyjnej.
Idea założenia broadcastingu poznańskiego pojawiła się w sierpniu 1925 roku. Jej inicjatorem był ówczesny starosta powiatu zachodnio-poznańskiego, następnie radca Urzędu Wojewódzkiego, Stanisław Ziołecki. Znalazł on poparcie w Związku Powiatów Wielkopolskich. Otrzymał również pomoc ze strony Radcy wojewódzkiego,
dra Hempowicza, oraz ówczesnego prezydenta miasta Poznania, Cyryla Ratajskiego. Cyryl Ratajski skłonił z kolei do współudziału Związek Miast Wielkopolskich.
Na jednym z posiedzeń komitetu organizacyjnego powstała spółka z ograniczoną poręką – Radjo Poznańskie, którego podstawą stały się udziały niemal wszystkich samorządów wielkopolskich, tj. zarówno powiatów, jak i miast. Najwyższą władzą Spółki było walne zgromadzenie udziałowców, władzę w okresach między walnymi zgromadzeniami sprawowało Kuratorjum, w skład którego wchodzili dwaj przedstawiciele PR oraz dwaj przedstawiciele Radia Poznańskiego. Członkowie Kuratorjum wybierali spośród siebie prezesa.Właścicielem poznańskiej radiofonii stał się Związek Samorządów Wielkopolskich – organizacja społeczna. Kapitał Spółki wynosił wówczas 239 tys. złotych w złocie. Następnie, w dniu 11 czerwca 1926 r. Spółka Radio Poznańskie zawarła subkoncesyjną umowę notarialną z PR. Przewidywano, że PR może wykupić aktywa Radja Poznańskiego po upływie 2 lat. Gdyby jednak zakup nie nastąpił po upływie dalszych 4 lat, koncesja przeszłaby na Radjo Poznańskie.
Pod koniec 1926 r. rozpoczęto budowę stacji nadawczej. Obiekt usytuowany został przy ul Bukowskiej 53 (dziś w tym miejscu znajduje się konsulat Federacji Rosyjskiej). Wybudowano budynek stacyjny, w którym prócz pomieszczeń technicznych znalazło się także mieszkanie zawiadowcy stacji. Postawiono dwie stalowe wieże o wysokości 58 m, przy kwadratowej podstawie 11 m. Pomiędzy wieżami rozpięto 6-cio przewodową antenę typu „T”. W grudniu 1926 r. rozpoczęła się budowa radiostacji, która została wyposażona w aparaturę firmy Western Electric Company o mocy 1,5 kW. Zestaw składał się 3 stojaków, a ostatnia lampa (oscylatora głównego) chłodzona była wodą. W kwietniu 1927 montaż zakończono.
Budowa I stacji nadawczej przy ul. Bukowskiej, 1927
Pierwsza stacja nadawcza.1928
Pierwszy nadajnik. Western Electric Co. 1927 r.
Plac Wolności. Pierwsza audycja nadawana przez megafony RP. 24 kwiecień 1927
Budynek rozgłośni iluminowany z okazji 50-lecia żarówki. Pl. Wolności 11. październik.1929 r.
Duże studio, 1928 r.
Małe studio radiowe. Lata 1920.
Koncert na X-lecie PR. Orkiestra F. Kowalika. 1937
Rozgłośnię usytuowano w zaadoptowanych pomieszczeniach na II piętrze budynku byłego teatru miejskiego przy Placu Wolności 11, na skrzyżowaniu z ul. Ratajczaka 44 Przetrwała ona w tej lokalizacji aż do II wojny. Rozgłośnia dysponowała studiami: wielkim
10 m x 11 m i małym 7 m x 7 m oraz osobnym studiem odczytowym. Znalazły się tam także: amplifikatornia, pokój speakerski, pomieszczenia redakcyjne, poczekalnia z czytelnią, administracja, biura poszczególnych wydziałów oraz redakcja Tygodnia Radjowego. Pod względem lokalowym było to bardzo skromne wyposażenie w porównaniu z innymi rozgłośniami. Już w czasie Wielkanocy rozpoczęto transmisję uroczystości kościelnych.
Oficjalne otwarcie rozgłośni nastąpiło 24 kwietnia 1927 r. o godz. 17.00, a stację można było usłyszeć na fali 270,3 m. Tego dnia nadano między innymi bezpośrednią transmisję opery z Teatru Wielkiego na stację warszawską i krakowską.
Audycje transmitowane były tego dnia również na tzw. gigantofony, czyli megafony, ustawione na Placu Wolności w Poznaniu. Pierwszym dyrektorem został Kazimierz Okoniewski, kierownikiem wydziału programowego Zdzisław Marynowski.
Działowi odczytowemu szefował Emil Zegadłowicz, a muzycznemu – Franciszek Łukasiewicz. Kierownikiem stacji nadawczej został Romuald Jungermann, a amplifikatorni Franciszek Wąsik. Dział literacki i prasowo-propagandowy oraz naczelną redakcję ilustrowanego czasopisma „Tydzień Radjowy” powierzono red. Zenonowi Kosidowskiemu. Najbardziej znanymi obwieścicielami, czyli spikerami stali się na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych Antoni Chocieszyński i Gabriela Krygier-Biernacka.
Zenon Kosidowski. X-lecie rozgłośni. 1937 r.
Aparatura systemu Fultona. 1929 r.
Muzeum radiowe 1931 r.
Radjo Poznańskie mogło poszczycić się następującymi działaniami i osiągnięciami:
– rozgłośnia jako pierwsza w Polsce rozpoczęła transmisję mszy świętej przez radio. Już tydzień przed oficjalnym uruchomieniem stacji, w dniach 16-18 kwietnia 1927, transmitowała wielkanocne uroczystości kościelne z katedry. „W Polsce niedarmo wybija się Poznań ze swojem przdsiębiorczem surdutowem duchowieństwem na stolicę polskiego katolicyzmu. Więc i na polu radja Ostrów Tumski łamie jednym zamachem ostrze uprzedzeń antyradjowych, zastosowując w najstarszej katedrze polskiej nowoczesny ten wynalazek” – entuzjazmował się ks. Nikodem Cieszyński, znany przedwojenny kaznodzieja.
Pieśni religijne śpiewał chór katedralny pod kierownictwem ks. dra Wacława Gieburowskiego. Transmisje te stały się potem znane
w Polsce i na świecie.
Do tradycji tego chóru nawiązywał bezpośrednio późniejszy, powojenny chór S. Stuligrosza „Poznańskie Słowiki”; – wydawanie czasopisma „Tydzień Radjowy”. Pismo to zaskakuje szczególnie wysokim poziomem redakcyjnym i merytorycznym. Pierwszy numer ukazał się już 24 kwietnia 1927, a ostatni 27 grudnia 1931. Publikowano tu informacje dotyczące programu audycji radiowych oraz ich wykonawców; znajdujemy tu także wiele rzetelnych wiadomości związanych z radiem i radiofonią w Polsce i na świecie;
– jako pierwsze w Polsce radio poznańskie, pod koniec lipca 1927 r., wprowadziło do stałego programu codzienne nadawanie sygnału czasu. Odbywało się to z obserwatorium astronomicznego Uniwersytetu Poznańskiego w Górczynie, a dokładność wynosiła wynosiła nie mniej niż 2-3 sek;
– w styczniu 1928 r. Radjo Poznańskie jako pierwsze w Polsce wprowadziło do programu gimnastykę poranną w opracowaniu prof. Józefa Waxmana;
– we wrześniu1928 r. została zakupiona (zainstalowana w rozgłośni nieco później), pierwsza w Polsce „maszyna słuchowiskowa”. Była wówczas szczytem możliwości technicznych i budziła wielką sensację w środowisku radiowym.(1)
– w kwietniu 1929 roku wprowadzono do użytku niecodzienną, unikatową aparaturę sytemu Fultona. Urządzenie to pozwalało na przekazywanie na odległość obrazów drogą radiową. Podczas trwania Powszechnej Wystawy Krajowej w roku 1929 przeprowadzono 364 transmisje i wysłano ok. 850 obrazów;
– niezwykłym wydarzeniem w dziejach Radja Poznańskiego była pierwsza w Polsce transmisja meczu piłki nożnej, przeprowadzona przez słynnego później Ludomira Budzińskiego. 11 sierpnia 1929 r. Poznańska Warta grała przeciwko ówczesnemu mistrzowi Holandii, „Philips” Eindhoven i wygrała 5:2!
– w październiku 1929 roku zbudowano – inż. Jungermann, we własnym zakresie i uruchomiono pierwszą w Polsce krótkofalową stację radiofoniczną o mocy 0,4 kW, następnie zbudowano kolejną o mocy 0,75 kW, która w styczniu 1930 rozpoczęła regularne nadawanie programu dwa do trzech razy w tygodniu, Do kiedy nadawała ?
– w lipcu 1930 roku Radjo Poznańskie przeprowadziło pierwszą bezpośrednią transmisję za granicę do ponad 100 rozgłośni europejskich i amerykańskich. Transmitowano uroczystość odsłonięcia pomnika prezydenta USA, Woodrowa Wilsona. Odbyło się to drogą kablową prze Berlin, Londyn i kablem podmorskim do Ameryki;
– 24 kwietnia 1931 miało miejsce otwarcie jedynego w Polsce muzeum radiowego. Według Tygodnia Radjowego, było to drugie takie muzeum w Europie, a trzecie na świecie. Poznański Magistrat przeznaczył na ten cel pomieszczenia na drugim piętrze gmachu biurowego Miejskiego Urzędu Targów Poznańskich przy ul. Marszałka Focha 18 (dziś ul. Głogowska).
(1). Jest to dziw nad dziwy. Na zewnątrz wygląda jak duża skrzynka; ni to organy, ni to katarynka. Liczne rączki i korby sterczą z tego pudła na wszystkie strony. Przyrząd ten ustawia sie przed mikrofonem i przez poruszanie róznymi rączkami można zeń wydobywać przeróżne dźwięki i szmery, łudząco przypominające naturalne odgłosy, jak to: deszcz, wicher, burza, grzmot, strzały armatnie czy karabinowe, kucie młotów w kowadło, trzask bicza, odgłos dzwonów kościelnych, odgłosy poruszającego się pociągu wraz
z syczeniem lokomotywy, turkot pojazdów, tupot oddziału piechoty czy kawalerii, śpiew przeróżnych ptaków, jak słowika, skowronka czy świergot wróbla, szczekanie psa, ryk krowy, wycie dzikich zwierząt, odgłos trąbki nocnego stróża w uliczce małego miasta, słowem cały nieprzebrany świat dźwięków w najróżniejszych kombinacjach. „Radjo” 1928, nr 30.
Druga radiostacja – Cytadela, widok ogólny. 1933
Druga radiostacja – Cytadela. 1933
Nadajnik Marconi 16 kW na II stacji. Lata 1930.
Trzeci nadajnik, 50 kW, PR, 1938
Jeszcze przed uruchomieniem radia powstały w Poznaniu wytwórnie aparatów radiowych, a niektóre z nich reprezentowały wysoki poziom techniczny i wzorniczy. Należały do nich np.: Radjo, Radius i Radjofon (zob. zakładka „Literatura”).
Poznańskie środowisko krótkofalowców miało duży wpływ na kształt radiofonii poznańskiej także poprzez swoje czasopisma np. Radjo Polskie (zob. zakładka „Producenci Inne”).
Zasięg detektorowy pierwszej stacji wynosił 30 km, a przy 2-lampowym odbiorniku – do 150 km.
Na początku 1927 w województwie poznańskim było 2.626 radioabonentów, w maju – 4.982. Pod koniec 1927 roku, a więc roku uruchomienia radiostacji, było ich już ponad 16.630. W styczniu 1928 liczono 17.718. Z kolei w roku 1932 było w Wielkopolsce 30.600 zarejestrowanych abonentów, co w obliczu kryzysu gospodarczego można uznać za olbrzymie osiągnięcie Radja Poznańskiego. Od czasu przejęcia Radja Poznańskiego przez PR, liczba ta nadal rosła. Przykładowo w roku 1935 zanotowano
42 tysiące, a w lipcu 1939 roku ok. 75 tysięcy abonentów. Gęstość radiofoniczna w Polsce wynosiła w kwietniu 1939 wynosiła –
3, 09 ab./100 mieszkańców. W dużych miastach średnio wynosiła 6,7, na wsi 1,5. W kwietniu 1938 najwyższą gęstość miały miasta: Katowice – 10,9, Warszawa – 7,6. Poznań był na trzecim miejscu – gęstość 7,1 ab./100 mieszkańców. Interesujące są dane dotyczące gęstości radiofonicznej na terenie poszczególnych ówczesnych Dyrekcji Poczt i Telegrafów. Pierwsze miejsce w tym czasie zajmował okręg katowicki – gęstość 6,8, następnie bydgoski – 5,1, na trzecim miejscu był okręg poznański. W kwietniu 1938 gęstość radiofoniczna wynosiła tu 3,6 ab./100 mieszkańców.
Sytuacja finansowa Radja Poznańskiego niemal od początku nie była najlepsza. Umowa subkoncesyjna z PR nakładała na Spółkę poważne obciążenia finansowe, w poważnym stopniu ograniczające jego wydatki. Polskiemu Radiu wypłacano aż 20% dochodu z reklam i abonamentu, Państwu kolejne 20%. Po kilku latach Państwo otrzymywało 15%, a Polskie Radio aż 25%. Udziałowcom wypłacano 12% dochodu. Kolejny problem stanowiło tzw. radiopajęczarstwo – zjawisko nierejestrowania radioodbiorników i niepłacenia abonamentu. Starano się polepszać kondycję finansową poprzez emisję reklam. Wielki kryzys gospodarczy z roku 1929 okazał się być rujnujący dla wszystkich dziedzin życia gospodarczego i społecznego, również
w Wielkopolsce. Regres związany z finansami i ogólnym kryzysem w Radjo Poznańskim rozpoczął się w 1930 roku. Skutkiem tego
1 października 1933 Radjo Poznańskie zostało przejęte przez PR, zgodnie z wcześniejszą umową subkoncesyjną. Wykupiony został zarówno majątek, jak i wszelkie prawa. W tym samym roku nowym dyrektorem został Zenon Kosidowski.
Pierwsze audycje Radia Poznańskiego. Kwiecień 1927 r.
Program, 7.IV. 1935
„Radjoelektor”, 1928 r.
„Radjofon Polski”, 1939 r.
Odbiornik poznańskiej firmy „Radjofon”.
„Tydzień Radiowy”, 1927 r.
„Radjo Polskie”. 1927 r..
Równocześnie we wrześniu 1933 r. PR rozpoczęło budowę nowego nadajnika o mocy 16 kW, oddano go do użytku 26 lutego 1934 r.,
a stacja pracowała już teraz na fali 345,6 m. Była to nowoczesna aparatura firmy Marconi z modulacją szeregową zastosowaną po raz pierwszy w Europie. Złożona automatyka umożliwiała całkowite sterowanie ze stołu kontrolnego. Stacja nadawcza została ulokowana na wzgórzu Cytadeli. Wznosiły się tam trzy stalowe maszty o wysokości 85 m, ustawione na izolatorach i utrzymywane stalowymi odciągami. Tworzyły one trójkąt równoboczny, w środku którego zawieszona była pionowa antena. Początkowo była to antena ćwierćfalowa do której dodano następnie reflektor. Urządzenia stacji nadawczej zainstalowano w betonowym bunkrze. W sali aparatury nadawczej znajdowały się trzy duże metalowe szafy, a w środku sali stał stół kontrolny. Na prawo od stołu umiejscowiono odizolowany „driver” z generatorem fali nośnej. Stałość fali osiągnięto przez stabilizację drgań kryształem kwarcu. Oscylator razem z płytką kwarcową umieszczono w hermetycznej, metalowej obudowie, termicznie odizolowanej od otoczenia. Cztery lampy mocy typu CAT6 chłodzono wodą destylowaną. Stacja zasilana była z elektrowni miejskiej przewodem trójżyłowym o napięciu 6.000 V. Zasięg stacji wzrósł znacznie i dla detektora wynosił już ok. 75 km.
Stary nadajnik z ul. Bukowskiej zdemontowano i przekazano do Politechniki Warszawskiej, gdzie odegrał jeszcze chlubną rolę we wrześniu 1939 r.
W roku 1935 kierownikiem literackim został Michał Melina – znany i ceniony kierownik Teatru Wyobraźni (słuchowisk) Polskiego Radia z Warszawy oraz reżyser radiowy. W połowie lat trzydziestych najbardziej znanymi spikerami byli: Alfred Sikorski (wybrany
w drodze plebiscytu), Joanna Poraska oraz Jan Cieślewicz. W roku 1937 kolejnym dyrektorem został Zdzisław Marynowski. W lutym 1938 roku, pod kierownictwem dr inż. Mariana Rajewskiego zamontowano nową, 50 kilowatową stację, a uruchomienie jej nastąpiło
4 kwietnia 1938 r. Mieściła się ona w tej samej lokalizacji i korzystała z tych samych masztów, unowocześniono jednak system antenowy. Co ciekawe, nadajnik wyprodukowano w kraju w Wydziale Budowy PR w Warszawie. Analogicznie, 50 kW nadajniki, przeznaczono dla Lwowa, Wilna, Katowic, Baranowicz i Łucka. W styczniu 1938 do rozgłośni wprowadzono do użytku urządzenie służące do nagrywania audycji na płytach miękkich (decelitowych), a rok później – wóz transmisyjny na bazie samochodu Chevrolet.
W tym czasie najbardziej cenionymi spikerami byli Halina Słomczyńska oraz nadal Jan Cieślewicz i Alfred Sikorski.
Od dnia 1 września 1939 roku radiostacja pracowała przez całą dobę. Jej działalność dobiegła końca 3 września 1939 r. Aparaturę zdekompletowano, a załogę radiostacji częściowo ewakuowano w kierunku Warszawy. Do Poznania Niemcy wkroczyli 11 września. Część załogi radiostacji zmuszono do usunięcia uszkodzeń. Już na samym początku okupacji wydano ludności polskiej zakaz posiadania odbiorników radiowych, a za ich posiadanie groziły odtąd surowe represje. Radiostację poznańską naziści wykorzystywali jako stację retransmisyjną rozgłośni berlińskiej.
Stacja radiowa Posen ,1943 r.
Walki o Poznań na przełomie stycznia i lutego 1945 roku stały się przyczyną całkowitego zniszczenia obiektów radiofonii
w Poznaniu. Ocalał jedynie pusty budynek starej stacji nadawczej przy ul. Bukowskiej. Po zakończeniu walk o miasto, w Poznaniu zjawił się oficer I Armii Ludowego Wojska Polskiego, porucznik Adam Kostaszuk, który otrzymał nominację na dyrektora rozgłośni.
Z racji całkowitego zniszczenia budynków i urządzeń z zebranych na gruzach miasta elementów zbudowano radiowęzeł oraz megafony rozstawione na ulicach. Już 3 marca nadano pierwszą audycję, a 7 marca przeprowadzono transmisję z defilady Wojska Polskiego
z okazji pobytu w Poznaniu ówczesnego naczelnego dowódcy sił zbrojnych, Michała Roli-Żymierskiego. W rakarni w Janikowie Dolnym pod Gnieznem znaleziono dwa przedwojenne niekompletne nadajniki krótkofalowe produkcji Państwowych Zakładów Tele
i Radiotechnicznych, z których jeden przeznaczono dla Bydgoszczy, a drugi dla Poznania. Nadajnik krótkofalowy przerobiono na średniofalowy i zainstalowano w jedynym ocalałym budynku radiowym. Prace te wykonał z ogromnym poświęceniem i determinacją niewielki zespół techników, spośród których wyróżnić należy choćby przedwojennego pracownika radiostacji – Mariana Szukalskiego. Niewątpliwie dzięki jego dokumentacyjnym zainteresowaniom do dzisiejszego dnia ocalał szereg unikatowych materiałów ilustrujących dzieje poznańskiej radiostacji oraz tutejszych zakładów radiotechnicznych. Obok budynku stacji ustawiono stalowy maszt o wysokości 39 m wraz z umieszczoną na górze cewką indukcyjną, który stanowił antenę nadawczą. Dzień 3 czerwca 1945 roku jest dniem powtórnych narodzin radiofonii nadawczej w Poznaniu. Nadano wówczas „Rotę”, wiadomości, transmitowano mszę z kościoła Matki Boskiej Bolesnej przy ul. Głogowskiej, a porucznik Adam Kostaszuk, zwany „Dyrektorem w mundurze”, dokonał oficjalnego otwarcia poznańskiej rozgłośni. Do jej dyspozycji oddano willę, zamieszkaną jeszcze do niedawna przez namiestnika Kraju Warty.
Radiostacja miała moc 1,5 kW i rozpoczęła nadawanie na dawnej fali 345,6 m. Niezwłocznie przystąpiono też do prac zmierzających do zwiększenia mocy radiostacji poprzez dobudowania dodatkowego stopnia mocy i już od 15 grudnia 1946 r. stacja pracowała z mocą
6 kW.
Opracował: Jacek Bochiński