Odbiorniki radiowe - producenci

Pionierem produkcji przemysłowej odbiorników radiowych było niewątpliwie, w połowie lat dwudziestych Polskie Towarzystwo Radjotechniczne – PTR,
a kontynuatorem – Polskie Zakłady Marconi.
Równocześnie powstał bardzo prężny ośrodek w Poznaniu składający się z szeregu mniejszych firm takich jak: Radjo, Radjofon czy Radjoelektor.
Państwowy przemysł radiotechniczny rozpoczął działanie w roku 1927 jako Państwowa Wytwórnia Łączności -PWŁ przekształcona następnie w Państwowe Zakłady Tele-
i Radiotechniczne – PZT.
Była to jedyna państwowa wytwórnia radioodbiorników i pracowała przez cały okres II RP.
Równocześnie powstało w większych ośrodkach kilkadziesiąt zakładów, niektóre z nich przetrwały zaledwie kilka miesięcy, inne nawet kilkanaście lat i rozwinęły się
w znaczące firmy takie jak – NATAWIS, IKA czy POLMET.
Teren ich działania był często lokalny lub regionalny. Również skala produkcji była zróżnicowana, od wyprodukowania kilku modeli aparatów do kilkudziesięciu.
Szczególną pozycję na rynku zajmowało Towarzystwo Radiotechniczne ELEKTRIT z Wilna. Był to największy polski zakład produkcji radioodbiorników, pracował od 1925 r., produkował aparaty na wysokim poziomie technicznym oraz o ciekawym wzornictwie. W drugiej połowie lat 30 – tych powstało wiele mniejszych firm, często z udziałem kapitału zagranicznego takich jak – CAPELLO, RADIO UNION, KENOTRON czy TRIO.
W kraju działały również dwa duże oddziały wielkich koncernów zagranicznych – Polskie Zakłady PHILIPS oraz Krajowe Towarzystwo TELEFUNKEN.
Szereg firm prowadziło także sprzedaż importowanych aparatów głównie z Niemiec. Wybór na polskim rynku był zatem bardzo bogaty.
Niestety popyt na sprzęt radiowy nie był duży, głównie z powodu wysokich cen odbiorników lampowych oraz niskich dochodów znacznej części społeczeństwa.
Jednakże przemysł radiotechniczny stanowił znaczącą i nowoczesną gałąź polskiej gospodarki.

W 1939 r. cały obszar Polski znalazł się pod okupacją najeźdźców z Niemiec i ZSRR. Przemysł radiotechniczny został uruchomiony i musiał teraz pracować na rzecz
ww. krajów. Tak stało się z Philipsem, Telefunken został zamknięty, a wileński Elektrit, po przeniesieniu do Mińska pracował najpierw dla ZSRR, a później dla Niemiec.
Mniejsze zakłady radiowe w większości zostały zamknięte. Należy dodać, że podczas niemieckiej okupacji Polacy nie mogli posiadać aparatów radiowych.
Działalność okupacyjna znajduje się w opisie poszczególnych producentów.

Po zakończeniu wojny zaszły wielkie zmiany terytorialne, a także polityczne. Tereny wschodnie Polski znalazły się w ZSRR, natomiast na zachodzie i północy granica Polski
z Niemcami została przesunięta do obecnego kształtu.
Zakłady na obszarze Polski zostały zniszczone przez Niemców, Elektrit znalazł się w ZSRR, a na zachodzie kraju uzyskaliśmy zrujnowane i zdewastowane fabryki poniemieckie.

Organizacja przemysłu tele i radiotechnicznego

W 1945 r. powstaje Centralny Zarząd Przemysłu Elektrotechnicznego – CZPE, którego logo występuje następnie na niektórych odbiornikach.
Do 1948 r. przemysł ten znajdował się w trzech resortach: MPiT (Min. Poczt i Telegra.), MPiH (Min. Przem. i Handlu) oraz MIiP (Min. Inform. i Propag.), któremu podlegało PR.
W grudniu 1948 r. wszystkie ww. zakłady przechodzą do CZPE.
Pod koniec 1948 r. powstają Zakłady Wytwórcze Materiałów Teletechnicznych – ZWMT (T 13) podległe MPiH, z siedzibą w Warszawie przy ul. Stępińskiej 26/28,
do których włączono m.in. znane i nowoczesne (w II RP) zakłady podzespołów – „Horkiewicz”.
Od 1951 r. ZWMT podlegają już nowopowstałym Zakładom Radiowym im. M. Kasprzaka – ZRK (T 3).
Zjednoczenie Przemysłu Radiotechnicznego – ZPR powstaje w styczniu 1946 r. z siedzibą w Łodzi. Jednak w 1947 r. przeniesione zostaje do Dzierżoniowa;
dyr. naczelnym był Władysław Heller (b. dyr. techn. przedwojennego PR), a dyr. technicznym został Henryk Klingofer (b. inż. Elektrita). Jednak już pod koniec 1948 r. ZPR ulega likwidacji.

Dzierżoniów

Początki

W 1945 roku rozpoczęła się w Rychbachu, ówczesna nazwa niemieckiego Dzierżoniowa, budowa fabryki odbiorników radiowych, początkowa nazwa – Państwowa Wytwórnia Odbiorników Radiowych, analogicznie do powstającej po sąsiedzku przy ul. Świdnickiej 38, Państwowej Wytwórni Lamp Radiowych – PWLR. Ta wytwórnia należała do najmniej zniszczonych w Dzierżoniowie, a w magazynach znajdowało się ponad 100.000 szt. lamp radiowych zakładów Telefunkena. Więc już w 1946 r.. uruchomiona została produkcja/montaż, ogółem było to ok. 20 podstawowych typów. PWLR pracuje jednak w Dzierżoniowie tylko do 1949 r., kiedy to zostaje przeniesiona do powstałych
w Warszawie Zakładów Wytwórczych Lamp Elektrycznych im. Róży Luksemburg – ZWLE. Te z kolei zakłady powstały na terenie upaństwowionych w1947 r. Polskich Zakładów PHILPS.

Fabryka odbiorników budowana była na fragmentach zniszczonej niemieckiej filii zakładów Hagenuk Werk-Kiel produkującej sprzęt radiowy dla Kriegsmarine.
Po remoncie zabudowań rozpoczęto zwozić maszyny i urządzenia oraz gromadzono pozostały na Dolnym Śląsku niemiecki sprzęt radiowy oraz podzespoły.
Pierwsze wyroby radiowe zakładów to naprawione odbiorniki VE 301 zwane teraz „Ludowymi”, wyremontowano je i usunięto niemieckie symbole, ok. 2.000 szt.
Równocześnie zaprojektowano i zmontowano ok. 350 szt. aparatów „Srebrny Ton” nazywany także „Limuzyną”, wykorzystując zebrane części.
Odbiornik ten był wystawiany na wrocławskiej wystawie „Przemysł Ziem Odzyskanych” w 1947 r.
W 1946 r. zniesiony został nadzór radziecki nad fabryką i została teraz objęta ścisłą kontrolą Urzędu Bezpieczeństwa, należy tutaj dodać, że w fabryce prowadzona była także produkcja wojskowa na zlecenie MON. Urząd rozpoczął ostrą walkę z wszelkimi przejawami tzw. wrogiej działalności, tropiąc dosłownie wszystko i wszystkich.
Atmosferę tamtych czasów oddają fragmenty miesięcznych sprawozdań Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Wrocławia z 1948 i 1949 r.
„ZPR nie współpracuje z dyrekcją PFOR. Dyrekcja nie kieruje się wytycznymi naszego Rządu, nie współpracuje z partiami politycznymi, nie pracuje w myśl realnej planowości
i nie wprowadza demokratyzacji kadr, mimo iż w przemyśle tym jest pokaźna ilość byłych członków Armii Andersa i urzędników przedwojennych.”
Styczeń 1949 r. przyniósł kolejne zmiany personalne w zakładzie, dyrektorem naczelnym został G. Rupiński – członek PPR.
„Po reorganizacji i likwidacji ZPR kierownicze stanowiska zajęli ludzie oddani obecnej rzeczywistości, usunięto ludzi niepewnych. Panuje chaos, ale następuje poprawa.”
Dopełnieniem obrazu tamtych czasów niech będzie fakt, że jeden z elektritowskich inżynierów wspominając o swojej pracy chętnie opowiadał o okresie wileńskim i mińskim, natomiast o pracy w Dzierżoniowie nie chciał w ogóle mówić. Wspomniał tylko, że był to okres najtrudniejszy w jego życiu.

układ reakcyjny
2 obwody
3 zakresy
4 lampy: RV12P2000 x 2, LV1, AZ11
zasilanie: prąd zmienny
cena:
skrzynka drewniana

AGA

W roku 1946 wytwórnia zmienia nazwę, teraz to – Państwowa Fabryka Odbiorników Radiowych – PFOR. Pierwszy adres to ul. Schulstrasse/Rosenbergów/Szkolna.
Na początku lat 1950. fabryka rozbudowuje się znacznie w obiektach opuszczonej wytwórni PWLR.
Wiosną 1947 r. delegacja ZPR – W. Rotkiewicz, E. Brochstein (Elektrit) oraz T. Kiesewetter, wyjeżdża dwukrotnie do Szwecji (i powraca). Podpisana została wówczas trzyletnia umowa, która mówiła o dostarczeniu przez firmę Aga – Baltic, Stockholm części do montażu 30 tys. szt. superheterodynowych odbiorników radiowych oraz niezbędnych narzędzi, przyrządów i dokumentacji. Wkład importowy wynosił na początku ok. 80 % jednak stopniowo malał.

Produkcja w Dzierżoniowie ruszyła w sierpniu 1947 r., początkowo pracownicy składali cały aparat na jednym stanowisku, dopiero później uruchomiono taśmę montażową.
Od grudnia 1948 r. zakład nosi już nazwę – Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Radiowych – DZWUR, następnie dodano jeszcze T6, by w końcu, w kwietniu 1957 r. zakład przyjął nazwę – DIORA.
Odbiorniki Aga były montowane głównie w Dzierżoniowie przez zakłady: PFOR, DZWUR (T 6) w latach 1947 – 50.
Wielkość produkcji dla podstawowego typu RSZ-47: 1947 r. – 5.280 szt. , 1948 r. – 9.986 szt. 1949 r. – 5.711 szt., 1950 r. – 57 szt., w sumie 21.034 szt.
Składano także modele aparatów RSZ – 50, w sumie ok. 4.600 szt., wszystkie wg szwedzkiej Agi model 1743 jednak już z lampami europejskimi.
Równocześnie kilka tysięcy sztuk aparatów Aga sprowadzono ze Szwecji do Polski, lecz sprzedawano je wg rozdzielnika. Były to modele: Aga 1741, Aga 1742 oraz Aga 1651.

RSZ – 47
układ superheterodynowy
6 obwodów
3 zakresy
5 lamp: 7S7, 7H7, 7B6, 7C5, 5Y3GT/G (Sylvania, USA)
wymiary: 48 x 34 x 27 cm
waga:
cena: 35.000 zł (1948 r.)
producent: PFOR Dzierżoniów, „Model AGA 1743”
skrzynka bez intarsji i bez siatki drucianej

Warszawa

AGA

Po wojnie w maju 1945 roku, z Państwowego Instytutu Telekomunikacyjnego – PIT wydzielone zostają Państwowe Zakłady Tele- i Radiotechniczne /PZTiR/, nie będące oczywiście spadkobiercą zakładów z II RP. Dyrektorem został prof. dr inż. Czesław Rajski.
Zakłady produkujące odbiorniki radiowe przy ul. Grochowskiej 341 zostały zniszczone przez Niemców w sierpniu 1944 r.
Od 1947 r. budowana była w Warszawie zupełnie nowa Fabryka Odbiorników PZT przy ul. Stępińskiej 13, uruchomiona została w marcu 1948 r., a jej uroczyste otwarcie nastąpiło 18 maja 1948 r. Był to nowoczesny zakład wykorzystujący już taśmę montażową
W zakładzie montowano m.in. odbiorniki RSZ-47, wg licencji f-my Aga-Baltic Stockholm dla modelu Aga 1743. a także wersje radiowęzłowe RSZ – F, RSZ – F – 3W i – 8 W
o zwiększonej mocy wyjściowej i odpowiednio zmodyfikowanym stopniu mocy.
Po kolejnej reorganizacji przemysłu, w grudniu 1948 r. PZTiR przestały istnieć, a w ich miejsce powstały Zakłady Wytwórcze Urządzeń Telefonicznych – ZWUT.
Natomiast produkcja radiowa była kontynuowana w fabryce nazywanej od 1949 r. – Zakłady Wytwórcze Materiałów Teletechnicznych – ZWMT, T13.
Trwało to do 1951 r. kiedy to produkcja została przeniesiona do nowego Zakładu Radiowego im. M. Kasprzaka – ZRK – T3.
Zakłady budowane były na Woli w latach 1949 – 51, z dużą częścią produkcji wojskowej, pierwszym dyrektorem był już ww. inż. Eugeniusz Brochstein (Elektrit).

RSZ – 47
układ superheterodynowy
6 obwodów
3 zakresy
5 lamp: 7S7, 7H7, 7B6, 7C5, 5Y3GT/G
wymiary: 48 x 34 x 27 cm
głośnik elektrodynamiczny
cena:
producent: PZT Warszawa „Według modelu Aga 1743 – Stockholm”
skrzynka z intarsją oraz siatką metalową, malowaną

ORION

W 1948 roku PZT uruchomiły także montaż aparatu RSZ-48 W/G wg licencji węgierskiego Oriona dla modelu 733/L.
Zostało zmontowane ok. 35.000 szt aparatów. Skale odbiorników posiadały kilka wersji (?).

RSZ – 48
układ superheterodynowy
6 obwodów
3 zakresy
4 lampy: ECH21 x 2, EBL21, AZ21
wymiary – 43 x 25 x 20 cm
waga:
cena:
producent: PZT Warszawa „Według modelu Orion 733/L Budapeszt”

Jeszcze w PZTiR w Warszawie, w niewielkich ilościach, zostało wykonane kilka wersji aparatów dla wyższych urzędników państwowych, dziś powiedzielibyśmy – dla VIP-ów.
Poniżej, jedna z wersji wykonana na bazie aparatu RSZ-48. Widać w niej wyraźnie podobieństwo do przedwojennego modelu PZT – Echo 231.